جعفرقلي زنگلي شاعر و عارف كرمانج قوچان

سالهاست آفتابي در بلنداي باور مردم خراسان تابيدن گرفته است،آفتاب پرفروغ«سوز»و«ساز» مردي همزاد چشمه ساران كه «جعفرقلي» نام است.جعفر قلي شاعربشكوه در بين كردهاي خراسان است كه اورا مي شود در سينه ي كهنسالان وجوانان اين ديار يافت.اوكه شوريدگي رابا ساز وشعربه اوج رسانده است وشكوه شب هاي هزار مسجد ناميرا راز دار نيايش هاي اين عارف رسته از هرچه دام است.

جعفرقلي كيست؟

جعفرقلي فرزند ملارضا قلي گوگاني است.تيره اي از ايل بزرگ «زنگلانلو» كه «گوگان» امروز در 35 كيلومتري شرق قوچان سكونت گاه اين ايل است.پيشينيان مي گويند: جعفرقلي درگوگان به دنيا آمده است.هنوزدرگوگان قديم (جايي كه 15 ارديبهشت كردها به مناسبت روزجعفرقلي گردمي آيند) كه گويا بر اثر سيل ويا زلزله ويران شده «تلي» ديده مي شود كه گروهي از اهالي آنجا را«اجاق جعفرقلي »مي نامند ومعتقدند زادگاه جعفرقلي آنجاست.

استادپرآوازه كليم ا... توحدي به استناد نخستين شعر رسمي جعفرقلي كه معروف به فتنه سالار است ودر سال 1265 قمري در مشهد سركوب مي شود،باتوجه به پختگي شعرسن جعفر قلي را بيش از 30 سال مي دانديعني متولد  حدود 1235 قمري ومعتقد است اورا آخرين بارپس از زلزله سال 1312 قمري قوچان ديده اند.

جعفر قلي در كودكي پدرش را از دست مي دهد وعمويش سرپرستي او را به عهده مي گيرد.اينكه اومكتب رفته است يا نه،با توجه به تسلط او به زبان عربي وانبوه تلميحات قرآني واحاديث دور از ذهن نيست ولي اشعار جعفرقلي وشور وجذبه ي شعرهايش كه روحي پرآشوب وناآرام رابه كوهستان وآوارگي كشانده است حاكي از دست يافتن نوعي حالت اشراق است چراكه به قول حافظ عزيز جعفرقلي وسرنوشت شگفت اومصداق اين بيت است:

بشوي اوراق اگرهمدرس مايي                  كه درس عشق در دفتر نگنجد

همان طور كه تولد جعفرقلي درميان مه روزگار ناپيداست مرگ ومزار اونيز ناپيداست ولي برخي معتقدند اوبه حج رفته وديگر بازنگشته است .اشعار اوبه خوبي روايتگر زندگي اوست. اوبه نقاط مختلفي در داخل وخارج كشور سفرداشته است وتجارب وآموخته هايش در اشعارش نمود يافته است.

جعفرقلي مثل همه ي كردهاي خراسان شيعه مذهب است وبه 4 زبان كردي،تركي،فارسي وعربي شعر سروده است.

جعفرقلي شاعر يا عارف؟

بايد گفت جعفرقلي پيش وبيش از آنكه يك شاعر باشد يك عارف است.شعر وسيله اي براي وصف معشوق وبيان وابراز درون پرجوشش او بوده است.شعر نردباني بوده كه جعفرقلي با پاي نهادن برآن به ديدار يار مي رفته است.

درشعرهاي پر شعله ي او آتشي ناميرا زبانه مي كشد،عشقي به فرياد مي آيد،روحي طغيان مي كند،آوارگي و در بدري هاو ملواري جويي هاي جعفر قلي شعر او را روحي عارفانه بخشيده است.

بي شك اگر عرفان جعفرقلي نبود شايد او از خلق چنين ديواني ناتوان بود. آنچه باعث شده است چنين چشمه اي از كوهسار انديشه ي او جوشيدن بگيرد وشعرش بنامند عشق زلال وپاك اوست كه اورا به فرياد آورده است.

نه تنها شعر بلكه تار،اين سازپر سوز نيز ،هم نفس شعر ،جعفرقلي را زبان عشق وعرفان بوده است.ملواري نامي كه ابتدا توصيفي زميني در اشعارش دارد وبعد چهره اي آسماني مي يابد  خرمن صبوري او را به آتش مي كشد جعفرقلي وتار وشعر وملواري چنان شوري پديد آورده اند كه از پس ساليان هنوز مي توان آتش اين عشق را به تماشا نشست .

آنگاه كه جعفرقلي مي گويد: ژه مه شرق تاينه مه غرب،ده شه وتي ئاري دل

ازمشرق تامغرب آتش دل زبانه مي كشد.

ملواري گم شده ي جعفرقلي است. ظاهرا درهمان حالت اشراق چهره ي ملواري به او نمايانده مي شود وجامي از دست او مي نوشد وبعد ناپيدا مي شود .شايد بتوان گفت صفاي باطن جعفرقلي چنان بوده است كه آنچه خداوند در بهشت وعده داده است به جعفر قلي در زمين نمايانده مي شود واو 7 سال به دنبال آن جمال وكمال غايب از نظر آواره مي گرددوتا آخر عمر حيران وسرگشته ي اين عشق تابناك مي شود وشعر ودوتار يا رهمواره همراه او مي شوند.

اشعار جعفرقلي:

علاوه بر اشعار عارفانه – عاشقانه از ديگر موضوعات مطرح در ديوان جعفر قلي مي توان به توصيف پيامبر (ص) مولا علي (ع) وائمه ي اطهار (ع) ،وصف طبيعت ،نكوهش دنيا،برخي حوادث تاريخي و داستاني مانند سليمان وبلقيس و... اشاره كرد.

قالب اشعار جعفرقلي بيشتر قصيده وغزل ،گاه  سه خشتي وتركيب بند وترجيع بند است.

آنچه نبايد از نظر دور داشت برخي اشعار جعفرقلي خصوصا در پرداختن به مسائل تاريخي به نظم نزديكتر شده است واين چيزي ازشعرهاي پرشور وزيباي او كم نمي كند.

وجود تلميحات در ديوان جعفرقلي از اوشاعري شگفت ساخته است. آقاي امان ا... جعفرزاده كه پايان نامه ي كارشناسي ارشدش را به «تلميحات در ديوان جعفرقلي » اختصاص داده است معتقد است جعفرقلي از عارفان گمنامي است كه تاكنون به خوبي معرفي نشده است واستناد اوبه 900آيه ،450 حديث و150 امثله در ديوان جعفرقلي است كه گنجينه اي از تلميحات است.چيزي كه در شعر شاعران پرآوازه شاهد آن هستيم. جعفرقلي تخلصش در شعر جعفرقلي بيچار ،جعفرقلي عندليب ،جعفر قلي زنگلي وگاه جعفراست.

جعفر قلي زيباترين تشبيهات را براي ملواري آورده است.جعفرقلي او را طوطي غزلخوان ،حور فردوس برين،عندليب سخنور،طاووس وكبك دري ،كبك خوش خرم،ماه وپروين ،ستاره هاي سحري ،گرجي دل زنده و... مي نامد.

اشعار جعفرقلي بيشتر به همراه دوتار وتوسط خوانندگان محلي وگاه بي ساز خوانده مي شود.حاج ذوالفقار جلاير،ابوالفضل اوغازي ، علي آلمه جوغي،محمود قربان پور ومجتبي اقطاقي تعدادي از خوانندگاني هستند كه در درست خواني اشعار جعفر قلي استاد وزبردستند.

برخي  پژوهش ها پيرامون جعفر قلي:

1- استاد ارجمند ومحقق خستگي ناپذير آقاي كليم ا... توحدي (كانيمال) را بايد از موثرترين وپركاربردترين افراد در معرفي جعفرقلي دانست كه با صبور ي ورنج  هاي فراوان در طول ساليان متمادي با گردآوري نسخه هاي خطي وبهره بردن از محضربخشي ها وخوانندگان محلي  اشعار جعفرقلي رادرقالب ديوان اشعار به چاپ رسانده است كه با استقبال خوب مردم به چاپ دوم رسيده است.بي شك اين كارگرانسنگ استاد توحدي زيربناي تحقيق وپژوهش هاي فراواني بوده وخواهد بود كه همت بلند استادتوحدي در معرفي اين عارف وشاعر شوريده شيعه مذهب را بايد ستود وتحسين كرد.

2- استاد صفرمرادي ،نويسنده،گوينده وتهيه كننده ي توانمند صدا وسيما كه برنامه هاي زيبا وپرطرفدار فريادها،چشمه ساران وحكايت هاي گذران ثمره ي تلاش هاي اوست ،باتدوين مصاحبه ها وگفتگوهاي چند ساله اش با كهنسالان ومعمرين به معرفي جعفرقلي واشعار وزندگيش پرداخته كه اميد است شاهد چاپ اين اثر انديشمند درآينده ي نزديك باشيم.

3- آقاي امان ا... جعفرزاده با مطالعه ي عميق ودقيق ديوان جعفرقلي تلميحات اين ديوان را به عنوان پايان نامه ي كارشناسي ارشد ارائه داده كه كاري پرمغز وستودني است وزحمات طاقت فرسايي براي اين اثر كشيده است.

4- آقاي حميد حسنعلي پور،با زحماتي فراوان به توصيف مولا علي (ع) در ديوان جعفرقلي پرداخته ودر قالب مقاله اي عالمانه آن را در كتاب« از علي آموز اخلاص عمل» به چاپ رسانده است.

5- آقاي شادروز اماني محقق ونويسنده ي ارجمند اين ديار ،مقاله اي زيبا درمورد جعفرقلي وزندگي واشعارش درماهنامه ي مهاباد به چاپ رسانده است.

6- آقايان دكتر صادق فرهادي وهادي قدرتي هم در مقايسه اي مفصل وانديشمندانه به جعفر قلي واشعارش پرداخته اند كه در ويژه نامه ي خراسان شمالي به چاپ رسيده است.

7- دانشگاه آزاد اسلامي واحد قوچان قريب به 8 سال قبل در فراخواني مقالات علمي متعددي در مورد جعفرقلي گردآوري نموده كه متأسفانه نسبت به برگزاري اين نشست وچاپ آثار ارسالي اقدامي صورت نگرفته است.

8- سيماي خراسان شمالي با پخش برنامه اي نيم ساعته ضمن معرفي اجمالي جعفرقلي واشعارش برنامه اي مستند در مورد زادگاه وجعفرقلي در باور مردم تهيه وپخش نموده است.

(البته آثار مقالات ،مطالب وبرنامه هايي ديگر نيز قطعا درمورد اين عارف غريب چاپ يا پخش شده است كه حقيراز آن بي اطلاعم)

9- آقاي محمد رحيمي از جوانان خوش ذوق وانديشمند سنندجي مقاله اي بين شعر جعفرقلي ونالي شاعر كرد داشته اند كه در ماهنامه ي كرمانج به چاپ رسيده است.

پايان نوشتار:

15 ارديبهشت به اهتمام استاد توحدي وجمعي از فرهنگ دوستان به نام روز جعفرقلي نامگذاري شده است ودر نزديكترين جمعه به اين روز جمع كثيري از مردم خراسان در زادگاه جعفرقلي «گوگان» ياد اين عارف پاك باور را گرامي مي دارند كه در سال هاي اخير متأسفانه با برخي اعمال نظرها وبا تغيير زمان حضور مردم در گوگان ،علاقمندان آن عزيز نتوانسته اند حضوري انبوه در اين محل داشته باشند كه اميد است با فراهم شدن زمينه ي لازم وحمايت متوليان فرهنگ وهنر خراسان عزيز شاهد برگزاري مراسم هايي با شكوه براي جعفر قلي باشيم چراكه اين شاعر از ارادتمندان خاندان نبوت بوده وامروز بيش از هر زماني گراميداشت ياد جعفر قلي كه با 4 زبان شعر سروده مي تواند سمبل ونماد وحدت اقوام در خراسان باشدويكدلي ها را بين مردم عزيز اين خطه از ايران سربلند بيشتر كند واميداست اقدامات ذيل نيز به همت كاربردستان ودوستداران جعفرقلي درآينده صورت گيرد:

1- برگزاري نشستي درخور،درمورد جعفرقلي اشعارش در محيطي دانشگاهي وارائه  ي مقالات توسط صاحب نظران

2- ايجاد مركزي فرهنگي براي حمايت ازآثار پژوهشي مرتبط باجعفرقلي وچاپ اين آثار

3- ايجاد نماي يادبود در زادگاه اين عارف وارسته وحمايت بيشتر نهادهاي فرهنگي به خصوص وزارت فرهنگ وارشاد اسلامي

4- نامگذاري خيابان ،ميدان،مراكزفرهنگي،خانه فرهنگ ها در هر شهر به نام جعفر قلي

5- توجه بيشتر رسانه ي فراگير صداوسيماي استان به معرفي جعفرقلي واشعار او وبهره گيري از نظرات محققان

اميد است با تدبير ودرايت همه ي دلسوزان ايران عزيز حرمت مفاخر بومي حفظ گردد،خصوصا غريب مزاري چون جعفرقلي كه باوري سبز ونوراني در دل انبوه مردم خراسان است وبا زيباترين زبان ارادتش را به رسول اكرم(ص) وائمه ي اطهار بيان كرده است.