چرا امسال ال‌نينو معروف شد؟/ آيا با ال‌نينو، خشكسالي در ايران از ميان مي رود؟

جريان هاي جوي كره زمين ناشي از تغييرات فشار در مناطق مختلف آن است. برخي از اين جريانها ناشي از الگوهاي عمومي مي باشند كه سطوح عمده اي از كره را تحت پوشش خود قرار مي دهند (مانند بادهاي غربي-شرقي در نيمكره شمالي زمين) و برخي از اين جريانها، تنها بر روي مناطق خاصي اثر گذارند.

يكي از موتورهاي محرك مهم در ايجاد و كنترل اين جريانها، اقيانوسها و پيكره هاي بزرگ آبي هستند. بديهي است كه اقيانوس آرام نيز به عنوان بزرگترين پيكره آبي دنيا، سهم به سزايي در اين زمينه دارد. اين اقيانوس خاستگاه جريانهاي متعددي است كه بخشهايي از قاره آمريكا، قاره آسيا و اقيانوسيه را تحت تاثير قرار مي دهد. برخي از اين جريانها، معروفيت محلي و برخي معروفيت و شمول جهاني دارند. يكي از آنها، جريان موسوم به چرخه جنوبي مي باشد. اين چرخه در بخش جنوبي اقيانوس آرام بين سواحل غربي قاره آمريكاي جنوبي و سواحل شرقي استراليا به صورت تغيير فشار و دماي سطح آب و به صورت الاكلنگي و تكرار شونده (با دوره هاي يك تا چند ساله) شكل مي‌گيرد. معروفترين شاخص سنجش اين پديده شاخصي موسوم به "شاخص نوسانات جنوبي" است كه بر مبناي محاسبه اختلاف فشار در جزاير تاهيتي در جنوب اقيانوس آرام و شهر داروين استراليا محاسبه مي شود. اين شاخص مشخص كننده سه فاز از "نوسانات جنوبي" شامل فاز النينو، فاز لانينا و فاز خنثي مي باشد.

شدت فازهاي النينو و لانينا، رابطه مستقيم با افزايش اختلاف فشارها دارد. وقوع فازهاي النينو و لانينا، همراه با ايجاد پديده هاي ترسالي، خشكسالي و تغييرات غير عادي و فصلي دما در آمريكا، استراليا و حتي برخي از مناطق دورتر و غير همسايه با اقيانوس آرام است. ضمنا معمولا اثر گذاري دو پديده النينو و لانينا عكس يكديگر است. مثلا اگر در يك منطقه النينو سب ايجاد بارشهاي زياد مي‌شود، احتمالا در فاز لانينا در همان منطقه كم بارشي خواهيم داشت.

چرا امسال النينو معروف شد؟ آيا پيش از اين، چنين واقعه اي در دنيا ثبت نشده بود؟

بر اساس اطلاعات ثبت شده، در 65 سال اخير 22 پديده النينو، 21 پديده لانينا و 22 سال خنثي ثبت شده است. اين بدين معني نيست كه وقوع اين پديده ها يا اطلاعات موجود از ثبت آن فقط محدود به اين بازه زماني است، بلكه بايد گفت اطلاعات متقني از آنها در اين بازه زماني وجود دارد. از بين اين پديده‌ها، در دو سال، النينوي بسيار شديدي، شديدتر از هر النينوي ديگري، داشته ايم (سالهاي آبي 62-1361 و 76-1375). معروف شدن پديده النينوي امسال به اين دليل است كه شدت آن، همانند اين دو سال استثنايي و حتي شديدتر از آن پيش بيني شده است. هر چند هنوز و با قطعيت در خصوص شدت اين پديده تصميم قطعي گرفته نشده است. يعني وقوع النينو محرز شده اما شدت آن و ميزان شباهتش با النينوهاي بسيار شديد قبلي هنوز قطعي نشده است.

تاثير پديده هاي النينو و لانينا بر ايران 

همانگونه كه در ابتدا بيان شد،‌ اين پديده ها بر بعضي از نقاط دنيا اثر گذارند و در برخي ديگر هيچ اثري ندارند. مهمترين مناطق اثر پذير از اين پديده ها در دنيا عبارتند از آمريكا، استراليا، هند و جنوب شرقي آسيا. اثر اين پديده ها در مناطق مختلف يك كشور نيز مي تواند متفاوت باشد مانند اثرات متفاوت النينو بر غرب و شرق و شمال و جنوب كشور آمريكا. انتظار نداريم اثر اين دو پديده در ايران با قطعيتي كه در آمريكا و استراليا وجود دارد، تاييد شود، هر چند بررسي ها نشان دهنده الگوهاي مشابه و قابل تاملي از وقايع تكرار شونده در ايران در زمان فازهاي النينو و لانينا است. نتايج بررسي وقايع تاريخي اين پديده ها با بارش سالانه ايران نشان دهنده دهنده نكته هاي اساسي زير است:

• هنگام وقوع النينو در بسياري از ايستگاههاي هواشناسي كشور، خشكسالي مشاهده نشده است. يعني بارش سالانه بسياري از ايستگاهها حول و حوش بارش متوسط يا بيشتر از متوسط بارش بلند مدت آنها بوده است.

• هنگام وقوع لانينا در بسياري از ايستگاههاي هواشناسي كشور، ترسالي مشاهده نشده است. يعني بارش سالانه بسياري از ايستگاهها حول و حوش بارش متوسط يا كمتر از متوسط بارش بلند مدت آنها بوده است.

• در هر دو سال وقوع النينوي بسيار شديد، ايستگاههايي زيادي از كشور بارشهايي بيش از متوسط خود داشته اند.

• نتايج فوق عمدتا در منطقه وسيعي از غرب ايران مشاهده شده است. مناطقي از ايران هستند كه به هيج وجه رفتاري مشابه با الگوي فوق ندارند.

علاوه بر موارد فوق، نتايج يك مطالعه بين المللي تاكيد داشته است كه هنگام وقوع آخرين النينوي بسيار شديد، تعداد سيلابهاي به وقوع پيوسته در ايران، تقريبا دو برابر تعداد آنها در يك سال خنثي بوده است.

آيا توجه به النينو به عنوان شاخصي براي پيش بيني نوسانات اقليمي كشور كافي است؟

خير به هيچ وجه توجه به النينو به تنهايي كافي نيست. توجه به ساير شاخصهاي اقيانوسي و جوي براي درك بهتر از نوسانات بلند مدت اقليمي لازم است. در عين حال توجه به تغييرات شاخص نوسانات جنوبي (در هر دو فاز النينو و لانينا) حاوي مزاياي خوبي است از جمله اينكه به صورت زودهنگام و قبل از شروع سال آبي قابل هشدار مي باشند.

ديگر  شاخصهايي را بايد پايش كنيم

شاخصهاي مرتبط با دما و فشار سطح آب ساير اقيانوسها و پيكره هاي آبي اطراف كشور از جمله مهمترين پارامترهايي هستند كه پايش آنها مي تواندحاوي اطلاعات خوبي براي پيش بيني هاي بلند مدت منابع آب كشور باشد. شاخصهايي نظير "نوسانات اقيانوس اطلس شمالي"، "درجه حرارت درياي مديترانه"، "ئرجه حرارت خليج فارس"، "نوسانات مادن-جولين" و تعدادي ديگر، حاوي اطلاعات مفيدي براي پيش بيني نوسانات اقليمي مي باشند.

آيا با وقوع النينو، خشكسالي از ميان مي رود؟

به هيچ وجه. خشكسالي هاي اخير كشور ما شدتي داشته اند كه صرفا با وجود يك سال با بارش مناسب و حتي زياد هم نمي توان انتظار از بين رفتن پيامدهاي خشكسالي هاي قبل را داشت. فراموش نكنيم كه خشكسالي هم يك پديده تكرار شونده كه اتفاقا بعد از دو النينوي بسيار شديد قبلي مشاهده شده اند. ضمن اينكه اصولا صرفه جويي و افزايش بهره وري استفاده از آب در هر شرايطي چه خشكسالي و چه غير از آن در هر صورت حاوي منافع مستقيم ملي خواهد بود.

* عضو هيئت علمي دانشگاه تهران