بريدن درخت سدره به عنوان اولين نشانه‌ي قبر سيدالشهدا (ع) به دستور هارون‌الرشيد، شخم زدن زمين كربلا در زمان متوكل عباسي و همه‌ي كارهايي كه براي از بين بردن نشانه‌ي محل دفن امام حسين (ع) انجام شد، موثر نبودند. بعد از گذشت 14 قرن، محرم هر سال «بين‌الحرمين» شلوغ‌ترين جاي دنياست.

به گزارش خبرنگار سرويس هنرهاي تجسمي ايسنا، چند روز پس از واقعه‌ي عاشورا، پيكر امام حسين (ع) در همان محلي كه به شهادت رسيده بودند،‌ توسط قبيله‌ي بني‌اسد به خاك سپرده شد. از همان زمان تا امروز نشانه‌هايي بر قبر امام گذاشته شد تا شيعيان بتوانند به زيارت سيدالشهدا (ع) و يارانش بروند؛ نشانه‌هايي كه بارها توسط دشمنان اهل بيت (ع) مورد تعرض و در معرض نابودي قرار گرفت اما در نهايت حرم امام حسين (ع) پابرجا ماند و سال‌هاست در ماه‌هاي محرم و صفر، ميليون‌ها شيعه راهي كربلا مي‌شوند؛ تا مزار ايشان را زيارت كنند. معماري حرم امام حسين (ع) بارها تغيير كرد؛ تا به شكل امروز خود دربيايد. بخش بزرگي از شكل امروزي اين حرم و هنرهاي به كار رفته در معماري آن، مديون هنر دست ايراني‌هاست.

تصويري قديمي از حرم امام حسين (ع)

زمين كربلا را شخم زدند

محمدعلي خان‌محمدي -عضو هيأت علمي دانشكده معماري دانشگاه علم و صنعت- پژوهشي درباره‌ي تاريخچه‌ي حرم امام حسين (ع) از ابتدا تا امروز انجام داده است. اين استاد دانشگاه بخشي از اين پژوهش را در اختيار خبرنگار ايسنا قرار داده است.

در سال 64 قمري پس از مرگ يزد و در آستانه قيام توابين، مختار ثقفي در مسير خود از مكه به كوفه ابتدا به كربلا رفت و قبر امام حسين (ع) را زيارت كرد. سيدمصطفي آل كليدار در كتاب «مدينه‌الحسين» به نقل از سفرنامه «ميراسد علي خان هندي» مي‌گويد: پس از حاكميت مختار ثقفي و ابراهيم پسر مالك اشتر بر كوفه، مختار، محمد پسر ابراهيم بن اشتر را مأمور كرد كه بر قبر سيدالشهدا (ع) بنايي را احداث كند. اين نخستين بنايي بود كه بر مزار امام ساخته شد. اين بنا شامل يك ساختمان مسقف و يك مسجد بود كه دو در داشت؛ دري به سمت مشرق و ديگري به سمت مغرب براي پناهگاه و عبادتگاه زائران. اين ساختمان و مسجد از اواخر سال 65 تا پايان دوره فرمانروايي امويان و روي كار آمدن حكومت عباسي، يعني سال 132 قمري پابرجا بود.

در اواخر دوره هارون‌الرشيد،‌ درخت سدري كه به عنوان نشانه در كنار قبر حضرت كاشته شده بود، نابود شد؛ موقعيتي كه هارون در مورد مرقد امام حسين (ع) ايجاد كرده بود، با درگذشت او تغيير كرد. هر چند درباره مرقد امام حسين (ع) در دوران امين (193-198 ق) ششمين خليفه عباسي گزارشي در تاريخ به چشم نمي‌آيد، ولي در دوران مأمون هفتمين خليفه عباسي اوضاع تغيير كرد. او كه منافع خود را در نزديكي هر چه بيشتر به علويان مي‌ديد و امام رضا (ع) را وليعهد خود كرده بود، به شيعيان و علاقه‌مندان اهل بيت (ع) اجازه داد كه به زيارت مرقد امام شيعه بروند.

پس از اين دوره، محمد بن زيد علوي، ملقب به «داعي صغير» به بازسازي بناي حرم اهتمام ويژه نشان داد. تاريخ بناي ساخته شده بر حرم حسيني به سال‌هاي ميان 279 و 289 قمري و در دوران حاكميت معتضد عباسي (279-289 ق) مربوط مي‌شود. محمد بن زيد كه رابطه استواري با معتضد عباسي داشت و به بركت همين رابطه توانسته بود دو بناي نجف و كربلا را بسازد، خودش نيز به زيارت اين دو مزار رفت. حرمي كه وي در كربلا ساخت، گنبدي بلند بود و دو درب داشت. او همچنين بارويي را كه پيرامون حرم امام حسين (ع) و خانه‌هاي مجاور بود بازسازي كرد. اين عمارت تا دوران آل‌بويه برقرار بود.

متوكل عباسي در زمان حكومت خود دستور داد بناي حرم را ويران كنند، زمينش را شخم بزنند و در آنجا كشاورزي كنند. اين بنا در زمان منتصر (فرزند متوكل) دوباره بازسازي شد. در پي به قدرت رسيدن او، فشارها از شيعيان برداشته شد و منع آنان از زيارت امام حسين (ع) پايان يافت. خليفه فرمان داد گنبدي بر مرقد امام بسازند.

سلطان اويس، مؤسس سلسله‌ي جلايريان، از جمله كساني بود كه در بازسازي و تعمير حرم امام حسين (ع) نقش پررنگي داشت. دو فرزند او به نام‌هاي سلطان حسين و سلطان احمد نيز در اين بازسازي نقش داشتند.

حرم امام حسين (ع)

آتش‌سوزي در حرم امام حسين (ع)

پادشاهان آل بويه از شيعيان و دوستداران ائمه اطهار (ع) بودند؛ در زمان آل‌بويه حضور زائراني كه از راه‌هاي دور و نزديك به حرم مي‌آمدند باعث شد بناي موجود گنجايش آن همه جمعيت را نداشته باشد. به همين دليل عضدالدوله ديلمي عمارتي را بر مرقد شريف امام تجديد بنا كرد كه گنبدي بلند از آجر و گچ داشت و رواق‌هايي در اطراف عمارت ساخت. اين عمارت از هر طرف يك درب داشت و داخل عمارت با چوب ساج قرمز مزين شده بود و در اطراف ساختمان حياط بزرگي وجود داشت كه با حصار بلندي احاطه مي‌شد.

در سال 407 قمري، بر اثر سقوط دو تا از شمع‌هاي بزرگ حرم بر فرش‌ها، آتش‌سوزي در حرم اتفاق افتاد و شبانه بخش عمده‌اي از ساختمان فرو ريخت.

بعد از ضعيف شدن دولت آل بويه سلجوقيان بر عراق مسلط شدند و جايگاه كربلا را گرامي داشتند. در سال 489 قمري نيز كربلا مورد تعرض دزدان و غارتگران قرار گرفت. از سال 553 قمري تا نيمه قرن هفتم، كربلا روزگار آرامي را سپري كرد.

تلاش صفويان براي توسعه حرم سيدالشهدا (ع)

در سال 906 هجري قمري (1501 ميلادي)، شاه اسماعيل دولت صفوي را در ايران تأسيس كرد. عراق تحت سلطه صفويان قرار گرفت و مرحله جديدي از تاريخ اين كشور آغاز گشت. شاه اسماعيل در همان سال و در در دومين روز سفرش به عراق به زيارت حرم امام حسين (ع) رفت و فرمان داد حاشيه‌هاي ضريح را تذهيب كنند.

حرم امام حسين (ع)

او همچنين 12 چرغدان طلا به حرم هديه كرد. شاه اسماعيل يك بار ديگر در سال 920 قمري (1514 ميلادي) به زيارت كربلا آمد و دستور داد صندوقي از چوب ساج بر ضريح بسازند. دوران حكومت شاه اسماعيل بر عراق، دوران آرامش و شكوفايي به ويژه براي شهرهاي مقدس بود.

شاه عباس صفوي در سال 1032 قمري پس از تسلط بر بغداد به زيارت كربلا و نجف آمد. او ضريحي مسي براي قبر مطهر امام حسين عليه‌السلام ساخت و گنبد را نيز به سنگ‌هاي كاشاني تزيين كرد. نادرشاه افشار نيز پس از تصرف عراق، عتبات عاليات را مورد توجه ويژه قرار داد و اموال فراواني در اختيار حرم حسيني گذاشت و فرمان داد نوسازي گسترده‌اي در حرم انجام دهند.

طلاكاري گنبد حرم امام حسين (ع) سه بار در دوران قاجار به دستور آقا محمدخان، فتحعلي‌شاه و ناصرالدين‌شاه انجام شد. از آنجا كه ساختمان حرم فرسوده و آسيب ديده بود، مردم كربلا براي فتحعلي‌شاه قاجار نامه نوشتند و از او درخواست كمك كردند. او نيز دستور بازسازي حرم را داد و ورق‌هاي طلاي گنبد را تعويض كرد. به دستور فتحعليشاه قاجار، ضريح نقره‌اي جديدي براي حرم حسيني ساخته شد. همچنين بقاياي ويراني‌هاي برجا مانده از حمله وهابيون بازسازي شد.

به گزارش ايسنا، هنرمندان ايراني هنر خود را در ساخت ضريح حرم امام حسين (ع) به زيبايي نشان داده‌اند. آخرين ضريح ساخته‌شده براي اين حرم نيز در ايران ساخته شد. اين ضريح كه با ۱۱۸ كيلوگرم طلا همراه نقره و چوب درخت ساج ساخته شده، مانند ضريح قديمي، ولي از نظر ارتفاع كمي بلندتر است و مساحت آن حدود ۳۴ مترمربع و تعداد پنجره‌هاي آن ۲۰ باب است. علاوه بر اين، بسياري از تزيينات حرم از جمله آينه‌كاري‌ها هم كار دست هنرمندان ايراني است.

ويژگي منحصربه‌فرد حرم امام حسين (ع) شش‌گوشه بودن ضريح است كه براساس روايات گوناگون به‌دليل وجود قبر حضرت علي‌اكبر (ع) در پايين پاي ايشان، حرم اين‌گونه ساخته شده است.