امام حسين(ع) در لحظه ورود به كربلا چه كرد؟/ وقايع منزل سيزدهم تا رسيدن به نينوا در دوم محرم

شناخت هر واقعه به شناخت جزئيات و مسائل تاريخي آن واقعه وابسته است. حركت كاروان امام حسين(ع) به سوي كربلا و واقعه عاشورا نيز نياز به بررسي تاريخي اين واقعه و جزئيات مربوط به آن دارد. دكتر محمدرضا سنگري، پژوهشگر تاريخ در مطالعات و پژوهش هاي عاشورايي خود با استفاده از بررسي منابع مختلف، نكات و اطلاعاتي را از وضعيت حركت كاروان امام در مسير مكه تا كربلا نوشته است.

بخش نخست از يادداشت ها درباره جزئيات «12 منزل حركت كاروان حسيني» روز اول محرم منتشر شد كه مي توانيد در اينجا بخوانيد. با فرارسيدن دومين روز ار محرم كه مطابق با رسيدن كاروان امام به سرزمين كربلاست، گلچين خبرآنلاين از نكات مهم و خواندني مربوط به 13 منزل بعدي تا كربلا را در ادامه مي خوانيد.

گزارشي از وضعيت حركت كاروان از مكه تا كربلا

فاصله نسبي هر منزل 4 تا 5 فرسنگ بوده و ميزان توقف در هر منزل از چند ساعت تا دو روز ذكر شده است.

مجموع منازل: 25 تا 28 منزل ذكر شده است.

نحوه برخورد با مسافران: معمولا امام با مسافران كه عمدتا از كوفه عازم مكه بودند چند گونه برخورد داشتند:

1.كسب خبر از راه و وضعيت كوفه
2.طرح فساد و گمراهي و نيرنگ ها و جنايات بني اميه.
3.دعوت به همراهي و ياري در حركت و قيام
4.پاسخ به پرسش هاي ديني و شرعي آنان
5.ابهام زدايي و توضيح دلايل حركت و قيام
6.دعوت به دوري و فاصله گرفتن از رزمگاه در صورت همراهي نكردن.(امام مي فرمود هر كس همراهي نكند و صداي مظلوميت مرا بشنود با ستمگران و قاتلان من در دوزخ خواهد بود.)

«در اين نقشه منزلگاه هاي مهم كاروان با علامت مربع مشخص شده است»

فاصله مكه تا نينوا: 430 كيلومتر بود و ميانگين حركت روزانه امام تقريبا 18 كيلومتر بوده است.

تعداد پيوستگان و گسستگان: هيچ كدام به روشني و درستي معلوم نيست. هفده تن از پيوستگان در مسير در كربلا به شهادت رسيدند. اما برخي پيوستگان در منازل ديگر مي گسستند و مي رفتند. جمعي از پيوستگان در كربلا با اباعبدالله همراه شدند. برخي در يك منزل مي پيوستند و در منازل بعد با آگاهي از فرجام كاروان، شبانه، از قافله جدا مي شدند. در هيچ منبعي نام چنين كساني ذكر نشده است.

اطلاعات مربوط به منازل سيزدهم تا بيست و پنجم

منزل سيزدهم

نام منزل: زَرود (زُرود)

وجه تسميه: زرود يعني بلعنده، اين منطقه ريگذار و شنزار بود و آب را مي بلعيد.

زمان ورود: احتمالاً ۲۱ ذي الحجه (دوشنبه) معادل ۳۱ شهريور ۵۹ شمسي

مدت توقف: احتمالاً امام شبي را در اين منطقه گذرانده است.

ويژگي و امكانات: ۱. داراي حوض و بركه بوده است. ۲. ميان منطقه بني عبس و بني يربوع و متصل به جَدود بوده است. (منطقه مهم اقتصادي) ۳. چادر مجلل و با شكوه زهير در اين منطقه افراشته بود. قصري نيز در اين منطقه بوده است.

رويدادها: ۱. ملاقات عبدالله بن سليم و مذري بن مشمعل با ابا عبدالله و گزارش شهادت مسلم بن عقيل و هاني بن عروه كه باعث گسستن گروهي از امام شد. ۲. اعلام وفاداري و همراهي همراهان آبگاه جهينه مجمع بن زياد، عيّادبن مهاجر و عقبة بن صلت. ۳. مهم ترين حادثه پيوستن زهيربن القين بحلي به امام است. او در اين نقطه در چادر بود كه امام يكي از ياران را به سراغش فرستاد تا امام را همراهي كند و زهير به تحريك همسرش دلهم يا ديلم به امام پيوست. برخي نوشته اند زهير عثماني بود و قصد همراهي نداشت و امام با شيوه ي شيرين و خاص خود او را جذب و همراه كرد.

منزل چهاردهم

نام منزل: ثعلبيّه

وجه تسميه: ثعلبه، مردي از بني اسد، در آنجا قناتي ساخته بود به همين سبب به آن ثعلبيه مي گفتند.

زمان ورود: قبل از ظهر روز سه شنبه ۲۲ ذي الحجه معادل اول مهر ماه ۵۹ شمسي

مدت توقف: توقف بسيار كوتاهي داشته است.

ويژگي و امكانات: ۱. آب كافي و مقداري درخت ۲. قنات و چشمه ۳. جمعيت قابل توجه، محل اُتراق كاروان ها

رويدادها: ۱. ديدار فرزدق را با امام در اين محل ذكر كرده اند كه قطعاً نادرست است. ديدار بشربن غالب اسدي نيز مطرح شده است. ۲. ملاقات اباهره ازدي كه علت خروج امام را پرسيد و بني اميه را ستايش كرد. امام فرمود: اگر در مدينه بودي جاي پاي جبرئيل را در خانه مان نشانت مي دادم. ۳. ديدار وهب بن عبدالله (عبدالله عمير كلبي) و همسرش و مادرش با امام و همراهي تا كربلا برخي گفته اند ابتدا مسيحي بودند. ۴. ديگر بار خبر شهادت مسلم و هاني به امام رسيد. امام به خانواده ي عقيل فرمود: برويد. آنان گفتند تا انتقام نگيريم از پاي نمي نشينيم.(اين گفته قابل ترديد است.) ۵. امام ماجراي حضرت يحيي و شباهت فرجام خود را به اين پيامبر (شهادت و قرار گرفتن سر در تشت) بيان كرد. ۶. ملاقات بجير، پيرمردي از اهالي ثعلبيه با امام، وي مي گويد امام با لباسي زردرنگ با جيبي در قسمت بالاي آن ديده شد. ۷. امام در اين محل خواب ديد كه منادي مي گويد: شما شتابانيد و مرگ نيز با شتاب در پي شماست. تا به بهشتتان برساند و علي اكبر در باب اين خواب با پدر گفت و گو كرد (اين خواب را به منزلگاه هاي ديگر نيز نسبت داده اند.)

منزل پانزدهم

نام منزل: زباله

وجه تسميه: زباله به معني محلي است كه آب را در خود نگه مي دارد.

زمان ورود: چهارشنبه 23 ذي الحجه برابر با 2 مهرماه 59 شمسي.

مدت توقف: معلوم مي شود امام و كاروان وي در اين محل درنگ داشته و چادرها برپا كرده اند.

ويژگي ها و امكانات: 1. بين واقصه و ثعلبيه، گسترده و سرشار از آب بوده است. 2. داراي حصار و مسجد بوده است. 3. بازارهايي داشته است.

رويدادها: 1. امام خبر شهادت عبدالله بن يقطر برادر رضاعي خود را در اين منطقه دريافت كرد. 2. خبر شهادت فجيع مسلم بن عقيل و هاني بن عروة ديگر بار دقيق و با جزئيات به امام رسيد و گروه گروه ار همراهان پيوسته، گسسته و رفتند. دختر مسلم بن عقيل، حميده همين كه دريافت گريه كرد. امام او و برادرانش را نواخت و گفت من جاي پدر شما هستم.
3. فرستاده محمد بن اشعث كه به خواهش مسلم، پيمان شكني مردم كوفه را به اطلاع امام مي رساند در همين آبگاه با امام ديدار كرد. گويا همين پيك خبر كشته شدن قيس بن مسهر صيداوي را نيز داد.
منزل زباله يكي از پالايشگاه هاي مهم راه است. دريافت خبرهاي تلخ باعث گسستن سست عنصران دنيازده شد. آنان كه تا اين لحظه هنوز ژرفاي حادثه را درك نكرده بودند.

منزل شانزدهم

نام منزل: قاع

وجه تسميه: قاع يعني دشت صاف و هموار.

زمان ورود: چهارشنبه 23 ذي الحجه معادل دوم مهرماه 59 شمسي

مدت توقف: گذرا، بي درنگ از آن گذشته است.

ويژگي ها و امكانات: 1. دشت صاف و هموار، 2. بدون آب و درخت، با خارها و گياهان پراكنده بياباني

رويدادها: 1. هيچ رويداد شخصي در اين منزل گزارش نشده است. 2. امام از رهگذران بيشتر كسب اطلاعات كرده است. 3. كاروان امام پس از گسستن تعداد قابل توجهي از همراهان در منزل زباله، از اين محل گذشته است. 4. ديگر بار امام از شهادت خويش و همراهان سخن گفته است.

منزل هفدهم

نام منزل: بطن عقبه (بطان)

وجه تسميه: عقبه به كوه دراز مي گويند.

زمان ورود: جمعه 25 ذي الحجه معادل چهارم مهرماه 59 شمسي

مدت توقف: توقف كوتاهي داشته است.

ويژگي ها و امكانات: 1. اين منزلگاه از شخصي به نام عكرمة بن بكروائل بوده است. 2. قصري مرتفع و مسجدي زيبا در اين محل به چشم مي خورد.به قصر اين محل قصر حمران مي گفتند. 3. طايفه اي از بني اسد در اين محل زندگي مي كردند.

رويدادها: 1. ديدار با عمروبن لوذان، وي به امام توصيه كرد برگرد و به كوفه نرو. امام در پاسخ اين پيرمرد فرمود: مسائل بر من پنهان نيست، امر و اراده خدا گريز ناپذير و حتمي است. عمروبن لوذان به امام گفت: ابن زياد در كمين است و از قادسيه تا عذيب الهجانات لشكريان و جاسوسان هستند. 2. خواب ديدن امام كه سگاني به وي حمله ور مي شوند به اين منزلگاه نسبت داده شده است. 3. امام از اين منزلگاه آب گيري كرده است.

منزل هجدهم

نام منزل: واقصه

وجه تسميه: به معني شكستگي گردن و نيز پوشال و ريزه هاي چوب است. شايد اين منزلگاه داراي گردنه يا چوب هاي بوده كه از آبرفت ها فراهم مي آمده است.

زمان ورود: 26 دي الحجه معادل شنبه پنجم مهرماه 59 شمسي

مدت توقف: درنگي نداشته و از اين منزلگاه سريع گذشته است.

ويژگي ها و امكانات: 1. مناره اي از شاخ شكاري هاي صحرايي و سم هاي آنان در اين محل بوده كه ملكشاه سلجوقي آن را ساخته بوده است. 2. اين منزل بعد از قرعاء (زمين كم گياه) بوده است در نتيجه واقصه از نظر پوشش گياهي نيز كم گياه بوده است.

رويدادها: 1. احتياط هاي لازم در اين منطقه بيشتر شده است چون اخبار قبلي دال بر استقرار نيروهاي عبيدالله و حضور جاسوسان و گشتي ها در اين منطقه بوده است. 2. امام توصيه كرده است كه آب ها را نگه داري كنند كه تشنگاني در راه اند. 3. امام به سمت ارتفاعات شراف دستور حركت داده است. از اين منزلگاه به بعد كاروان حسيني وارد مرحله جديدي از حركت خويش مي شود كه برخورد با سپاه حر است.

منزل نوزدهم

نام منزل: شراف يا اشراف

وجه تسميه: مردي به نام شراف چشمه اي كند و آب هاي خوش گوار را در بركه اي جمع كرد و اينجا را شراف ناميد.

زمان ورود: شنبه 26 ذي الحجه، پنجم مهرماه 59 شمسي.

مدت توقف: نيمروزي درنگ در اين منطقه بوده است.

ويژگي ها و امكانات: 1. وجود بركه و آب فراوان 2. سه چاه بزرگ 3. ارتفاعات متوسط در نزديكي اين منزلگاه

رويدادها: 1. بزرگ ترين و مهم ترين حادثه كه مسير كاروان اباعبدالله را تغيير داد، برخورد سپاه حر بن يزيد رياحي با سپاه و همراهان امام است. حر با خود هزار نفر همراه تشنه و خسته به شراف رسيدند. امام فرمان داد آنها را سيراب كنيد. وقت نماز ظهر، امام فرمان اذان داد. حجاج بن مسروق جعفي اذان گفت. امام با عبا و نعليني بيرون آمد تا نماز بگذارد و به حر گفت من بنا به دعوت مردم كوفه و اين نامه ها آمده ام. امام فرمود: تو با يارانت نماز مي گذاري؟
حر گفت: با شما نماز مي خوانم. پس از نماز هر يك به خيمه خويش رفتند. پس از نماز عصر امام خطبه خواند و به نامه ها اشاره كرد. حر گفت: من از نامه ها بي خبرم اما ماموريم از شما جدا نشويم تا شما را به نزد عبيدالله ببريم. امام فرمود: مرگ از اين كار به من نزديك تر است. امام دستور حركت داد، حر مانع شد و امام فرمود: مادرت سوگورات شود! حر سر جنگ نداشت. زهير بن القين پيشنهاد جنگ به امام داد و امام فرمود ما آغازگر جنگ نخواهيم بود.
موافقت شد امام به كوفه نرود تا از عبيدالله كسب تكليف شود و در نتيجه مسير حركت كاروان به سمت كربلا تغيير كرد.

منزل بيستم

نام منزل: ذوحَسم

وجه تسميه: حسم به معني بازدارنده است و چون كوهي بزرگ مانند حصار بوده به نام گفته شده است. ذو حسم به معني خارزار نيز هست.

زمان ورود: ورود به اين منطقه احتمالا روز يكشنبه 27 ذي الحجه معادل 6 مهر ماه بوده است.

مدت توقف: حدود نيمروزي توقف بوده است.

ويژگي ها و امكانات: 1. ذو حسم منطقه شكارگاه نعمان بن منذر بوده است. 2. اگر حسم از واژه حسام باشد اين منطقه خارزار بوده است. 3. منطقه نظامي و محل اسقرار نيروهاي عبيدالله زياد بوده است.

رويدادها: 1. امام دستور داد تا زنان و كودكان را كه با ديدن سپاه حر دچار ترس شده بودند در پناه كوه ذوحسم قرار دهند. 2. عقبه بن ابي الغيرار مي گويد: امام در اين نقطه خطبه خواند و به واژگوني روزگار (معروف منكر و منكر معروف شده است) اشاره كرد و فرمود در اين روزگار شهادت را جز سعادت نمي بينم. 3. پس از خطبه زهير و برير و هلال بن نافع اعلام وفاداري كردند. اين منزلگاه پايگاه عشق بازي و پاي فشري بر پيمان است. 4. گفته اند امام در خطبه به بيدادگري بني اميه و شايستگي خود براي رهبري امت اشاره كرده است.

منزل بيست و يكم

نام منزل: بيضه

وجه تسميه: بيضه به معني سفيد و روشن است. اين منزلگاه هموار و بي گياه و وسيع و فراخ بود كه به همين سبب به آن بيضه مي گفتند.

زمان ورود: احتمالا بيست و هشتم ذي الحجه معادل هشتم مهرماه 59 شمسي

مدت توقف: تقريبا نيمروزي درنگ داشته است.

ويژگي ها و امكانات: 1. چشمه آبي به نام بيضه در اين محل بوده است. 2. برخي از مسافران در اين منزل، توقف و استراحت داشتند.

رويدادها: 1. مهم ترين رويداد در بيضه، خطبه عميق و مشهور و پرمحتواي امام است. ابا عبدالله الحسين (ع) از زبان رسول خدا نقل كرد كه هر كس سلطان ستمگري را ببيند كه حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام كرده و پيمان خدا را شكسته و با قانون و سنت پيامبر مي ستيزد و با چنين كسي به رفتار و گفتار درنياويزد بر خداوند است كه اين خاموش ستم پذير را با ستمگر در جهنم قرار دهد.
در بخش بعدي خطبه به بيدادگري بني اميه و فرستادن نامه هاي اهل كوفه اشاره دارد. امام در اين خطبه خود را اسوه معرفي مي كند و به سرزنش پيمان شكنان كوفه مي پردازد و سرانجام اين پيمان شكني را ترسيم مي كند.
اين خطبه را نه تنها ياران امام كه هزار تن همراهان حر بن يزيد رياحي گوش دادند.

منزل بيست و دوم

نام منزل: عذيب الهجانات

وجه تسميه: عذيب از عذب به معني آب گواراست و هجانات جمع هجان يعني شتر نجيب و گزيده است. اين منزل متعلق به بني تميم و از منازل حج به سمت كوفه مخسوب مي شده است.

زمان ورود: بعد از ظهر دوشنبه بيست و هشت ذي الحجه معادل با هشتم مهر ماه شمسي.

مدت توقف: احتمالا شب را در اين محل توقف كرده است.

ويژگي ها و امكانات: 1. زمين سرسبز و خوش آب و هوا 2. بركه و چاه و چندين خانه در اين محل بوده است. 3. داراي قصر، مسجد و پاسگاهي كه محل نگهباني براي ايرانيان بوده است. 4. نعمان بن منذر در اين محل چراگاه اسبان و محل پرورش اسب داشته است.

رويدادها: 1. امام در اين محل از ياران پرسيدند: در ميان شما كسي هست كه سمت جاده را بداند؟ هر كس راهي را نشان داد كه ناگهان 7 سوار پيدا شدند كه راهنمايي آنان را شترسواري به نام طرماح به عهده داشت، نام اين 7 نفر عبارت بود از: عمروبن خالد صيداوي، مجمع بن عبدالله العائذي، پسر مجمع بن عبدالله، جنادة بن حارث سلمان، سعد غلام عمرو بن خالد، واضح غلام ترك، غلام حارث. اين عده براي ياري ابا عبدالله از كوفه آمده بودند.
طرماح آذوقه و خواربار به مكه مي برد تا به خويشاوندانش برساند. او پيشاپيش قافله، شعر مي خواند كه گواه شوق ديدار امام بود. طرماح اجازه گرفت آذوقه را برساند و بازگردد اما زماني بازگشت كه در همين منزل خبر شهادت امام را شنيد. او اهل كوفه را رشوت زدگان دل باخته دنيا معرفي كرد.
پيشنهاد طرماح اين بود كه امام به كوهستان سلمي و اجاء برود تا به او نيرو برساند اما امام نپذيرفت. حر مي خواست مانع پيوستن اين عده به لشكر امام شود كه امام فرمود اگر مانع شوي عهد ما شكسته خواهد شد (جنگ شروع مي شود) و حر آرام شد.

منزل بيست و سوم

نام منزل: قُطقطانيه

وجه تسميه: نام يكي از چشمه هاي آنجاست.

زمان ورود: سه شنبه بيست و نهم ذي الحجه معادل نهم مهرماه 59 شمسي

مدت توقف: درنگ كوتاهي داشته است.

ويژگي ها و امكانات: 1. چشمه ها و قنات هايي داشته است كه در زمان شاپور ساساني حفر شده بودند. 2. نعمان بن منذر در اين محل زنداني داشته است. 3. اردوگاه نيروهاي حصين بن نمر رئيس شرطه هاي كوفه بوده است.

رويدادها: 1. برخي ملاقات با عبيدالله بن حر جعفي را در اين منزلگاه نوشته اند. 2. پس از حادثه كربلا گزارشي از دختر اباعبدالله -فاطمه صغري- درباره اين محل و گم شدن خواهرش سكينه آمده است. 3. اين قسمت دو راهي يا چند راهي بوده است كه كاروان ها پس از رسيدن راه خود را انتخاب مي كردند.

منزل بيست و چهارم

نام منزل: قصر بني مقاتل

وجه تسميه: در اين محل قصري متعلق به مقاتل بن حسان بوده است.

زمان ورود: چهارشنبه اول محرم سال 61 هجري قمري معادل يازدهم مهرماه 59 شمسي.

مدت توقف: حدود نيمروزي در اين منزل درنگ بوده است.

ويژگي ها و امكانات: 1. قصري كه هنوز بقاياي آن ديده مي شده است. 2. مسجد نسبتا بزرگ. 3. چند بنا و خانه ساده گلي و سنگي. 4. چند حلقه چاه.

رويدادها: 1. ديدار با عبيدالله بن حر جعفي. عبيدالله شجاع و شاعر و سخنور بود كه از كوفه بيرون آمده بود تا نه در سپاه عبيدالله باشد نه در سپاه اباعبدالله. امام، حجاج بن مسروق، هم قبيله اي او را فرستاد تا به همراهي دعوتش كند. حجاج به خيمه شكوهمند و اشرافي او درآمد و او را دعوت كرد.
عبيدالله گفت: من از كوفه بيرون آمدم تا نه با موافقان باشم نه با مخالفان. حجاج موضوع را با امام باز گفت. امام خود به ديدن و دعوت آمد و گناهان گذشته اش را به ياد آورد و فرمود با من همراه باش تا پاك شوي. عبيدالله بن حر پيشنهاد اسب خود (ملجمه) و شمشير و غلام كرد كه امام نپذيرفت و فرود: خيري در تو و شمشير و اسبت نيست. عبيدالله بعد ها پشيمان شد و بر مزار اباعبدالله سوكواري كرد. او در جنگ صفين همراه اميرمومنان بود ولي جدا شد و به معاويه پيوست.
2. نوشته اند در اين منزلگاه انس بن حارث به امام رسيد و با او همراه شد.
3. خواب ديدن امام و گفت و گو با علي اكبر را در اين منزل نيز نوشته اند.
4. حر همچنان همراه امام بود. امام از اين منزل اندكي به سمت راست رفت و به كربلا رسيد.

منزل بيست و پنجم

نام منزل: كربلا (نينوا)

وجه تسميه: برخي آن را عبري، آرامي، سرياني، عربي و فارسي دانسته اند. كربلا به معني نرم و سستي (خاك نرم)، وسيله پوشاندن سر، مزرعه خدا (كرت + لا)، و قرب الااله و كربل (نوعي خار) دانسته اند. تا شانزده نام براي اين سرزمين برشمرده اند. امام حسين(ع) قبلا در جنگ صفين همراه پدرش از كربلا گذشته بود.

زمان ورود: پنجشنبه دوم محرم معادل 12 مهر ماه 59 شمسي و 9 اكتبر سال 680 ميلادي.

مدت توقف: از دوم محرم تا عاشورا (روز شهادت)

ويژگي ها و امكانات: 1. زمين خارزار، خاك آن نرم و تا فرات فاصله بسيار كمي داشته است. 2. خالي از سكنه و در فاصله چند كيلومتري آن بني اسد مستقر بودند. 3. زمين داراي پستي و بلندي ها و گودال هايي بوده است.

رويدادها: 1. امام در لحظه ورود خاك را بوييد و فرمود همان است قتلگاه و خوابگاه ماست.
2. هفت اسب عوض كرد و با هفتمين اسب وارد شد. امام با لباس پيامبر وارد زمين كربلا شد.
3. هنگام ورود امام، سپاه حر نيز با وي وارد كربلا شدند در همين موقع سواري كمان بر دوش رسيد و نامه عبيدالله زياد را به حر داد. در نامه نوشته بود همين كه نامه ام رسيد بر حسين سخت بگير و او را در زميني بي آب و خشك و بي پناهگاه فرود آور. اين پيك نيز مراقب است كه همراه تو باشد و جدا نشود تا دستورم را كاملا انجام دهي. حر نامه را به امام نشان داد و گفت چاره اي جز اين ندارم. در همين جا فرود آي. امام فرمود بگذار در دهكده غاضريه فرود آيم يا در شفيه كه حر نگذاشت و گفت اين مامور مراقب من است.
4. امام با ورود به كربلا نامش را پرسيد چندين نام گفتند و با شنيدن نام كربلا فرمود اللهم اني اعوذ بك من الكرب و البلاء.
5. امام شهادت خود و حمل بر سر نيزه را براي زهير بن قين بازگو كرد. حوادث فراوان ديگر كه ناشي از عكس العمل ياران و خانواده امام است نيز ذكر شده است.