صنايع دستي قوچان - تاريخچه نمد مالي

به گزارش سرويس خانواده جام نيوز، كهن ترين شيوه وروش فراهم سازي زيرانداز كه تاكنون شناخته شده نمدمالي است . اين مقاله يه چگونگي بافت و تهيه نمد و تاريخ پيدايش آن مي پردازد.

نَمَد نوعي بافته سنتي زيراندازي است كه با پشم توليد مي‌شود. در فرانسه به آن فوتر مي‌گويند. نمد درلغت پارچه اي كلفت است كه ازپشم ياكرك ماليده سازند وازآن فرش وكلاه و جامه كنند.

نمد ساده ترين نوع كف پوش است و ساخت آن احتياج به دستگاه خاصي دارند. در نمد مالي در واقع از خاصيت طبيعي پشم كه عبارت از در هم پيچيدن الياف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده مي شود. احتمال دارد كه اولين بار بافندگاني كه الياف پشمي خود را شسته و براي گرفتن رطوبت آن با چوبدستي ضربه هايي به پشم مي زده اند، موفق به كشف اين خصوصيت پشم و در نتيجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالي شده باشند.

نمدهاي ايران، در هر منطقه از اين سرزمين، رازي سر به مهر دارند كه با شكل‌هاي تجريدي و نمادين و رنگ‌هاي برگرفته از طبيعت، بخشي از فرهنگ هنرهاي عاميانه ما را تشكيل مي‌دهند.

نمد در آسيا به‌ويژه در ايران از زمان‌هاي قديم به عنوان لباس، كلاه و خيمه و زيرانداز به كار مي‌رفته و در شرايطي سخت توليد مي‌شده است. تهيه و ساخت نمد در ايران همچنان به‌صورت سنتي صورت مي‌گيرد و هنرمند ايراني با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه‌اي مي‌بخشد.

نمدمالي صنعتي است كه با تمام اعضاي بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشين دست و پا و خواندن شعرهاي لطيف و موزون خستگي مفرط ناشي از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بيرون مي كند و به انتظار فرش كردن دستمايه تلاش خود مي نشيند.

دستمايه اي كه نقش هاي رنگارنگ طبيعي جلوه اي از طبيعت زيبا را با نقوش ساده و صميمي به بينندگان نشان مي دهد تا منظر زيباي صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختيار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.

توليدات صنايع دستي، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسياري از نيازهاي خانوار توليدكننده يا ساكنان منطقه توليد نيز هست و از بين اين نوع توليدات، نمد جزو صنايعي است كه چنين خصوصيتي دارد.

تاريخچه نمد

نمدمالي از ابتدايي ترين شيوه هاي نساجي است كه گفته مي شود ابتدا در آسياي ميانه به وجود آمد. ازدوره نوسنگي مردمي كه باپشم سروكار داشته اند نمد را مي شناختند . اسناد ومدارك چيني 2300 پيش از ميلاد درباره پادري ظ¬زره وسپر نمدي خبر ميدهد . درگورهاي عصر مفرغ درآلمان نمدهايي پيدا شده كه تاريخ آن به 1400 پيش از ميلاد مي رسد . در گور سكاهاي سده پنجم پيش از ميلادمسيح كه در قسمتهاي مستور از برف ويخ روسيه مركزي پيدا شده اشياء نمدي زيادي چون پرده قالي، عرقچين جل اسب و پتو به دست آمده است .

قبايل ترك كه از اين نواحي مهاجرت كرده اند و چادرنشينهاي ايراني نيز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازي هستند. نه تنها كپنك نمدي با كلاه وآستين يكپارچه درست مي كنند  بلكه در تزيين وآرايش نمد با نقشه هايي كه از پشم رنگ شده در دور نمد به كار مي برند استادهستند .

روشي كه اين چادر نشينان به كار مي بردند ساده بوده وتا امروز هم پايدار بوده است. قديمي ترين نمد موجود در گنجينه سلطنتي (شو سو يين) در"نارا" واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پيش از ميلاد است.اين نمد ها را از راه دادوستد يا به عنوان پيش كش به ژاپن مي آوردند. شيوه نمد مالي و تهيه نمد از زمانهاي گذشته تا كنون تغييري نكرده است و در نقاط مختلف تقريبا يكسان مي باشد اما موادي كه به پشم مي افزايند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص در باختران و فارس صابون بدين منظور مصرف مي شود.

در نواحي دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و كلار دشت نمد مالي انجام مي گردد. ايلات تركمن نيز نمد را جهت پوشش سقف و اسكلت چوبي كلبه و يورت خود مي مالند و نوعي نمد مرغوب نيز با نقشهاي گوناگون براي زير انداز و مفروش كردن كف كلبه فراهم مي سا زند. نمد مالي در نواحي اصفهان بروجن بختياري نيز رايج بوده است. در باختران در شهرهاي قصرشيرين سر پل ذهاب اسلام آباد غرب و كرند نمد مالي متداول است .

در ميان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است  پسر حضرت سليمان چوپاني بود كه مي خوا ست از پشم گوسفندش براي بافتن پارچه استفاده كند پس از آن كه چندين بار در اين آرزو ناكام شد دست از كوشش بر داشت و از روي نااميدي پشم را مشت كوبيد و اشك اندوه بر آن ريخت اشك ها به درون الياف پشم راه يافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سليمان دريافت كه از خيساندن و ماليدن پشم پارچه اي برايش ساخته شده است بدينسان نخستين نمدآفريده ”شد و ياد پسر حضرت سليمان تااين زمان به عنوان ”رب النوع ”نمد مالان شمال ايران زنده مانده است .

روايت داستاني به نقل از كتاب سيري در صنايع دستي ايران به روايت داستان عاميانه ا ي كه در ميان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است  پسر حضرت سليمان  چوپاني بود كه مي خوا ست از پشم گوسفندش براي بافتن پارچه استفاده كند پس از آن كه چندين بار در اين آرزو ناكام شد دست از كوشش بر داشت و از روي نااميدي پشم را مشت كوبيد و اشك اندوه بر آن ريخت اشك ها به درون الياف پشم راه يافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سليمان دريافت كه از خيساندن و ماليدن پشم پارچه اي برايش ساخته شده است بدينسان نخستين نمدآفريده شد و ياد پسر حضرت سليمان تااين زمان به عنوان ” رب النوع ”نمد مالان شمال ايران زنده مانده است.

هم اكنون اين هنر قديمي به صورت نيمه صنعتي تهيه مي‌شود يعني كار 50 درصد آن به صورت دست ساز و  50 درصد ديگر توسط دستگاه انجام مي‌شود. به عنوان مثال در روستاي ابرسج شاهرود  50 نفر با  15 دستگاه مشغول توليد نمد هستند. قيمت دستگاه‌ها و تهيه آن براي صنعت گران بسيار بالا است هر دستگاه بالغ بر  10 ميليون تومان قيمت دارد. به گفته سيد حسن ذاكري استاد نمد مالي،دستگاه‌هاي مورد استفاده در روستاي ابرسج شاهرود كوچك است و نزديك به  1/5 ميليون تومان قيمت دارد و اين دستگاه‌ها كيفيت توليد نمد را پايين مي‌آورد كه اين خود يكي از مشكلات رشته نمدمالي است. درحال حاضر اين هنر به صورت استاد شاگردي آموزش داده مي‌شود .

مهم‌ترين توليدات نمدي امروز به صورت زيراندازهاي نمدي، جلودري، تن پوش‌هاي نمدي، نمد چوقا و امثال آنهاارائه مي‌شود.

مناطق توليد نمد

نمدمالي در مناطق روستايي علي آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهاي مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوي و استان لرستان و بندرتركمن و شهرستان اقليد رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمني از بي نظيرترين نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهاي سنتي كشور به شمار ميرود.

نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ايراني بوده كه در تركمن صحرا به ان "كچه" گفته ميشود. تركمنها به نمدمالي "كچه باسماق "مي گويند و آن را بمنظور پوشش اسب، زين و پوشاندن ديوارهاي آلاچيق استفاده مي كنند. كچه هاي تيره براي فرش كردن كف وديواره آلاچيق نيز به كار ميرود و اين نوع گاهي داراي نقشهاي تزييني نيز ميباشد.

بهترين نمد تركمن مربوط به قوم يموت است و هماكنون نيز بيشتر در مناطق يموتنشين رواج دارد زيرا پرورش و نگهداري گوسفندان نيز در اين خانوادهها مرسوم است.

بدليل اينكه توليد نمد نياز به قدرت بدني فراوان دارد در بيشتر نقاط ايران نمدمالي توسط مردان انجام مي شود اما نمد تركمن را صرفا زنان توليد مي كنند.

نمدمالي كوهستان بيشتر در روستاهاي كوهستاني شهرستانهاي گرگان، راميان علي آبادكتول و مينودشت رواج داشته و در اين مناطق به نمد "لمد" گفته مي شود.

قطع واندازه توليدات نمدي استاندارد نيست و بستگي به درخواست متقاضي دارد و نمدتركمني به شكل منحني است و نحوه اندازه گيري آن به وسيله وجب دست كه در تركمني به "قاريش" معروف است انجام مي گيرد.