وب سايت همشهري شش و هفت - رضا ستوده: اين دو بيتي را حكيم عمر خيام نيشابوري سروده است. نگاهي گذرا به تاريخ ايران و آثار برجاي مانده از پيشينيان نشان مي‌دهد كه از ميان صدها و هزاران كاخ و كوشك شكوهمند و پرزرق و برقي كه شاهان و حكمرانان براي خود ساختند، تنها شمار اندكي از آنها به جاي مانده است و از ميان اين شمار اندك نيز، تعداد كمي ‌از آنها كه به زمان ما نزديك‌تر بوده‌اند، صحيح و سالم مانده‌اند؛ بقيه ويران و نيمه ويران هستند.

آن قصر كه بر چرخ همي ‌زد پهلو          بر درگه او شهان نهادندي رو

ديدم كه بر كنگره‌اش فاخته‌اي          بنشسته همي‌ گفت كه كو كو كو كو؟

با اين حال، حساب معماران و هنرمنداني كه اين كاخ‌ها را بنا كردند و هنرها يا فنوني كه در آنها به كار گرفته شده، از حساب صاحبان‌شان جداست؛ از آنجا كه اين دست بناها با صرف هزينه‌هاي هنگفت ساخته مي‌شدند و بهترين معماران و هنرمندان هر عصر براي ساخت‌شان گرد هم مي‌آمدند، آنها را بايد از بهترين نمونه‌هاي معماري ايراني به شمار آورد؛ چندان كه امروزه نيز از بزرگ‌ترين سرمايه‌ها و جاذبه‌هاي گردشگري ايران محسوب مي‌شوند.

 اين بار بعضي از كهن‌ترين، بزرگ‌ترين، مهم‌ترين و زيباترين كاخ‌هاي تاريخي ايران از دوره هخامنشي تا پايان دوره قاجار اختصاص دارد. از 15 كاخي كه در اينجا از آنها ياد مي‌كنيم، هفت كاخ (يا مجموعه كاخ) در فهرست ميراث فرهنگي جهان به ثبت رسيده‌اند و اين خود گوياي ارزش‌هاي تاريخي، هنري، معماري و دانش و تجربه به كار رفته در آنهاست.

مرودشت؛ تخت جمشيد


تخت جمشيد معروف‌تر از آن است كه نياز به معرفي داشته باشد. ساخت اين كاخ كه اكنون بقاياي آن در صفه‌اي به وسعت 125 هزار متر مربع پراكنده شده است، در زمان سلطنت سومين شاه هخامنشي، يعني داريوش اول آغاز شد و تقريبا به مدت 200 سال تا پايان دوره هخامنشي، ساخت بناهاي مختلف در آن ادامه داشت.

 تخت جمشيد، تختگاه تشريفاتي هخامنشيان بود و خصوصا در نوروز، شاهان اين سلسله نمايندگان ملت‌هاي تابع خود را در آن به حضور مي‌پذيرفتند و هداياي‌شان را دريافت مي‌كردند.تخت جمشيد از بناهاي متعددي مانند دروازه ملل، آپادانا، كاخ صد دروازه، كاخ هديش، كاخ تچر، كاخ سه دروازه، حرمسرا و خزانه تشكيل شده  اما نكته جالب اينجاست كه ماهيت بعضي از كاخ‌ها و بناهاي موجود در آن هنوز به طور دقيق شناخته نشده است و از اين آثار با نام‌هايي مانند كاخ‌هاي «ج» و «چ» و «د» نام مي‌برند.

---

اصفهان؛ عالي قاپو


كاخ عالي قاپو در ميدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول صفوي و جانشينانش، مركز فرمانروايي دولت صفوي و جايگاه پذيرايي از سفيران خارجي بود. در آن زمان ساخت بنايي شش طبقه با مصالحي از قبيل چوب ، آجر ، گچ و آهك يك شاهكار بزرگ معماري به شمار مي‌آمد و آن را در جايگاه يك آسمان‌خراش قرار مي‌داد.

شاه عباس در سفري كه به نجف اشرف داشت، دروازه قديمي‌ بارگاه حضرت علي(ع) را تعويض كرد و دروازه قديمي ‌را به اصفهان آورد و در ورودي كاخ عالي‌قاپو نصب كرد و احتمالا به همين علت بود كه اين كاخ را علي قاپو (دروازه علي) خواندند و بعدا به عالي قاپو (دروازه عالي) تغيير نام داد.

زيباترين بخش اين كاخ تالار موسيقي آن است كه تزئينات گچ بري آن علاوه بر زيبايي و نفاست موجب طنين زيباتر اصوات موسيقي مي‌شود. بعضي پژوهشگران بر اين باورند كه ايوان معروف عالي قاپو چند دهه پس از ساخت اين بنا به آن افزوده شده است.

---

پاسارگاد؛ كاخ‌هاي كوروش


پاسارگاد به معناي اردوگاه پارسيان است. اينجا همان جايي است كه كوروش در نبردي سرنوشت‌ساز، آخرين شاه دولت ماد را شكست داد و امپراتوري هخامنشي را بنيان نهاد. او اين نقطه را به عنوان پايتخت خود برگزيد و كاخ‌هايش را در آن بنا كرد.

اكنون در پاسارگاد بقاياي دو كاخ مربوط به زمان كوروش ديده مي‌شود كه هر دو همراه با ساير آثار موجود در اين منطقه در فهرست ميراث فرهنگي جهان ثبت شده‌اند. نخستين آنها كاخ بار عام است كه با حدود 2500 متر مساحت جايي براي ملاقات كوروش با مقامات ملل مختلف تحت فرمانروايي هخامنشيان بوده است.

 ديگر كاخ موجود در پاسارگاد كاخ اختصاصي است كه اقامتگاه كوروش بوده و حدود 1300 متر از آرامگاه او فاصله دارد. كاخ‌هاي پاسارگاد در طول زمان آسيب فراوان ديده‌اند اما يكي از مهم‌ترين علل ويراني آنها اين است كه در قرن هفتم هجري با استفاده از مصالح سنگي اين كاخ‌ها مسجد و كاروانسرايي را در پاسارگاد بنا كردند.

---

شوش؛ آپاداناي داريوش

امپراتوري هخامنشي (سده ششم تا سوم پيش از ميلاد) داراي سه پايتخت در تخت جمشيد، شوش و هگمتانه بود. از اين ميان، شهر شوش در خوزستان به عنوان تختگاه زمستاني شاهان هخامنشي مورد استفاده قرار مي‌گرفت و كاخ‌هاي سلطنتي بزرگي در آنجا ساخته شد.

  يكي از اين كاخ‌ها، كاخ موسوم به آپاداناي شوش است كه بيش از 10 هزارمتر مربع مساحت دارد و داراي بيش از 110 فضاي معماري كشف شده است. اين كاخ در زمان سلطنت داريوش اول يعني در اواخر سده ششم پيش از ميلاد ساخته شده و از نظر سبك و سياق معماري بسيار شبيه بناهاي داريوش در تخت جمشيد است.

آپاداناي شوش در دوره ناصرالدين‌شاه قاجار توسط يك زوج فرانسوي به نام مارسل ديولافوا و مادام ژان ديولافوا از زير خاك بيرون كشيده شد و بسياري از آثار آن مانند سرستون سنگي عظيم به شكل گاو و نيز كاشي‌هاي خشتي نقش برجسته با تصوير سربازان گارد جاويدان هخامنشي به موزه لوور پاريس منتقل شد.

---

تيسفون؛ طاق كسرا


طاق كسرا يا ايوان مدائن امروزه در قلمرو كشور عراق قرار دارد اما از نظر تاريخي و معماري و بازتابي كه در شعر و ادب پارسي داشته، آنقدر مهم است كه نمي‌توان از كاخ‌هاي باستاني ايران نام برد و از اين كاخ ياد نكرد. در دوره‌اي طولاني از عصر ساسانيان، پايتخت ايران بر كرانه رود دجله قرار داشت.

 اين تختگاه مجموعه‌اي بود از هفت شهرك كه اعراب آن را مدائن (جمع مدينه) مي‌خواندند. ايوان مدائن يا طاق كسرا كه ضيافت‌هاي سلطنتي در آن برگزار مي‌شد، در شهرك اسبانبر قرار داشت و احتمالا در زمان خسرو اول، انوشيروان ساخته شد.  آنچه چشم بينندگان اين كاخ را خيره مي‌كرد، عظمت طاق ايوان آن بود كه در زمان خود يك شاهكار معماري تمام عيار به شمار مي‌آمد. اين طاق، منبع الهام بزرگي در معماري ايران بوده است و در دوره جديد بناهايي چون سردر موزه ملي ايران (ساخته آندره گدار) و طاق زيرين برج آزادي (ساخته حسين امانت) با الهام از آن ساخته شده‌اند.

متاسفانه در سال 1888 ميلادي بخش‌هايي از اين طاق فروريخت و اكنون نيز نيازمند مرمت اساسي است. افزون بر طاق كسرا، بقاياي ساير كاخ‌هاي ساساني در حول و حوش آن باقي مانده است. همچنين مزار سلمان فارسي، صحابه ايراني پيامبر اسلام(ص) كنار طاق كسرا قرار دارد.

---

فيروزآباد فارس؛ كاخ اردشير


اردشير بابكان سرسلسله حكومت ساسانيان است كه اين سلسله را بنيان نهاد و مذهب زرتشتي را در ايران رسميت بخشيد. او در تختگاه خود كه شهر گور (فيروز آباد امروزي) در ايالت فارس بود، كاخ بزرگي را بنا نهاد كه افزون بر 9هزارمتر مربع مساحت داشت و بر آثار معماري پس از خود تأثير شگرفي گذاشت.

در واقع كاخ اردشير يكي از منابع مهم براي پژوهش درباره معماري دوره ساساني و تأثير آن بر معماري ايران در دوره اسلامي‌ است. مهم‌ترين بخش كاخ اردشير سه تالار گنبددار بزرگ است كه مجموعا تالار بار عام را مي‌سازند و گنبد فوقاني آنها از نظر فنون معماري در 1800 سال پيش اهميت فراوان دارد. دو بخش ديگر كاخ جنبه اداري و مسكوني داشتند. ايوان بزرگ كاخ نيز با 28 متر طول، 14 متر عرض و 18 متر بلندا، نمونه اوليه ايوان‌هايي اند كه بعدا در ايوان مدائن به اوج شكوه خود رسيدند.

---

قزوين؛ كاخ چهلستون


صفويه ديرپاترين سلسله تاريخ ايران پس از اسلام هستند كه به مدت 227 سال در اين سرزمين حكومت كردند. اولين پايتخت آنها در تبريز بود، پايتخت سپس به قزوين منتقل شد و نهايتا به اصفهان رفت. يكي از آثار تاريخي قزوين كه يادگاري از پايتختي اين شهر در زمان شاه تهماسب اول صفوي است، كاخ چهلستون است.

اين كاخ، تنها باقيمانده ارگ سلطنتي آن دوران است كه از گزند حوادث روزگار در امان مانده و نسبت به كاخ چهلستون اصفهان چند 10 سال قديمي‌تر است. با اين حال هم ساختار معماري آن و هم تزئيناتش به نسبت چهلستون اصفهان آسيب‌هاي بيشتري را متحمل شده است. اين عمارت كه در ميانه باغ بزرگي قرار گرفته، در دوران قاجار توسط سعد السلطنه فرماندار قزوين مرمت شد و به عنوان مركز حكومتي مورد استفاده قرار گرفت. اما در دوره پهلوي كاركرد حكومتي خود را از دست داد و اكنون جايگاه موزه خوشنويسي است.

---

بيشاپور فارس؛ كاخ‌ شاپور و والريانوس

در 25 كيلومتري غرب كازرون و در مسير جاده بوشهر، بقاياي يك شهر حدودا 1800 ساله به نام «بيشاپور» خودنمايي مي‌كند. اين شهر در اوايل دوره ساسانيان توسط شاپور اول به پايتختي امپراتوري ساساني برگزيده شد و پس از انتقال پايتخت به تيسفون واقع در عراق امروزي همچنان اهميت خود را حفظ كرد.

 يكي از آثار اين شهر باستاني، كاخ شاهپور اول ساساني است كه تاثير زيادي در معماري ايراني داشته و سبك چهار ايواني آن بعدها در دوران اسلامي، الهام‌بخش ساخت مساجد، مدارس و كاروانسراهاي چهار ايواني شد. در كنار اين كاخ، ايوان موزائيك قرار دارد كه موزائيك‌ها با نقوشي از چهره آدميان و پرندگان و گل و بوته، زينت بخش موزه لوور پاريس و موزه ملي ايران اند.

 در دوره شاپور اول، جنگ بزرگي ميان سپاه ايران و  سپاه روم درگرفت كه به شكست روميان و اسارت والريان، امپراتور روم انجاميد. البته شخصيت شاپور در سطحي بود كه امپراتور روم را به سياهچال نيفكند، بلكه با نظارت خود او كه در معماري سررشته داشت، در بيشاپور كاخي سه هزار متري برايش ساخت تا مثل يك اسير محترم و خوش اقبال در آن زندگي كند.

---

سروستان فارس؛ كاخ بهرام گور


هرچند شهر سروستان در استان فارس، امروزه شهري كوچك و آرام است اما در دوره ساسانيان يكي از مهم‌ترين شهرهاي جنوب ايران بود و جاي تعجب نيست كه يكي از سالم‌ترين كاخ هاي بازمانده از اين دوره را در سروستان مشاهده كنيم.

 به درستي معلوم نيست كه اين كاخ در چه مقطعي از دوره 400 ساله ساساني ساخته شده است اما بعضي منابع تاريخي آن را به بهرام پنجم معروف به بهرام گور نسبت داده‌اند و چون كاخ سروستان، كاخ نسبتا كوچكي است، عده‌اي از پژوهشگران اين گمان را مطرح كرده‌اند كه اين كاخ احتمالا به صورت موقت و در ايام شكار مورد استفاده شاه يا شاهان ساساني بوده است.

 كاخ سروستان از لاشه سنگ و ملات به وسعت 1600 متر مربع ساخته شده و داراي دو ايوان و يك تالار مركزي با گنبدي بزرگ است. مهارت و ظرافتي كه در كاربرد طاق‌ها و قوس‌هاي اين كاخ به كار گرفته شده، موجب شده است كه از آن با عنوان «كاخ طاق نماها و قوس‌ها» ياد شود.

---

تخت سليمان؛ ايوان خسرو


در دوره ساساني كه دين زرتشت، دين رسمي ‌ايران بود، سه آتشكده بزرگ در سه نقطه كشور وجود داشت. اول آذربرزين مهر در خراسان كه آتش كشاورزان در آن روشن بود؛ دوم، آتشكده آذر فَرَنبَغ در فارس كه به آتش موبدان زرتشتي اختصاص داشت و سوم آتشكده آذرگشسب در آذربايجان كه آتش شاهان و جنگاوران در آن شعله‌ور بود.

 اين آتشكده سوم همان تخت سليمان امروزي (از توابع شهرستان تكاب در استان آذربايجان غربي) است كه با فضاهاي معماري متنوع و جلوه‌هاي طبيعي مسحور كننده در فهرست ميراث فرهنگي جهان ثبت شده است. يكي از بخش‌هاي مهم مجموعه تخت سليمان، ايوان خسرو است كه اگرچه بخشي از آن فروريخته  اما بزرگ‌ترين ساختمان موجود در تخت سليمان به شمار مي‌رود. اينجا بخشي از كاخ خسرو دوم پرويز (يا شايد خسرو اول، انوشيروان) بوده كه متاسفانه در گذر زمان، بر اثر عوامل انساني به خصوص حملات سپاهيان دشمن و نيز شرايط جغرافيايي منطقه مثل سرما و يخبندان‌هاي طولاني و زلزله‌هاي پي درپي صدمات زيادي ديده است.

اين ايوان 12 متر عرض، 18.5 متر ارتفاع و 27 متر عمق دارد و نشان مي‌دهد كه معماري دوره ساساني براي ساختن سازه‌هاي عظيم به چه حدي از پيشرفت رسيده بود. در كنار ايوان خسرو، ساختمان‌ها و تالارهاي ديگري مربوطه به دوره ساساني وجود دارد كه چه به عنوان جايگاه پذيرايي و استراحت و چه به عنوان فضاهاي خدماتي كاربرد سلطنتي داشته‌اند و در واقع جزئي از معبد و آتشكده آذرگشسب نيستند.

---

اصفهان؛ كاخ هشت بهشت


كاخ هشت بهشت اصفهان از آثار دوره شاه سليمان صفويه است كه حدود 450 سال پيش در حاشيه خيابان چهارباغ اصفهان ساخته شد. مي‌گويند اين كاخ هشت گوش دو طبقه، سكونتگاه هشت تن از زنان محبوب شاه سليمان بوده است.

 گردشگران اروپايي كه كاخ هشت بهشت را ديده‌اند در وصف زيبايي آن و خصوصا تزئينات نفيس و چشم نوازش سخن بسيار گفته اند. در دوره قاجار اين تزئينات تا حد زيادي آسيب ديدند اما در دوره معاصر تا حد امكان مرمت شدند. همچنين باغ بزرگي كه يك زمان دورادور كاخ هشت بهشت را فراگرفته بود، از ميان رفته و امروزه جاي خود را به يك پارك بزرگ داده است.

---

تهران؛ كاخ گلستان


هسته اوليه كاخ گلستان در دوره شاه عباس صفوي و با ساخت يك چهارباغ در اين محل شكل گرفت و بعدها كريم خان زند يك‌دست ديوانخانه و خلوت‌خانه در اين محوطه ايجاد كرد. هنگامي‌كه تهران به وسيله آغا محمدخان قاجار به پايتختي برگزيده شد، كاخ گلستان در مقام جايگاه سكونت و حكمراني شاهان قاجار قرار گرفت و تا پايان اين دوره اين وضعيت را حفظ كرد. كاخ گلستان مجموعه‌اي از كاخ‌ها و عمارات مختلفي است كه در دوره شاهان مختلف، خصوصا فتحعليشاه و نادرشاه ساخته شده‌اند و تلفيقي از معماري ايراني و معماري اروپايي در سده هجدهم و نوزدهم ميلادي را به نمايش مي‌گذارند.

 افزون بر اينها، در تمام بناهاي كاخ گلستان اسناد و اشياي تاريخي و آثار هنري نفيس نگهداري مي‌شود. اين آثار عبارتند از هزاران برگه از مكاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ ده‌ها تابلوي نقاشي از بزرگ‌ترين نقاشان ايراني و اروپايي در سده نوزدهم و بيستم ميلادي؛ مبلمان‌، ظروف، فرش‌ها، اشياي زينتي و ديگر اثاثيه ‌مورد استفاده دربار قاجار و نيز هداياي نفيسي كه از سوي سران ديگر كشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملكه ويكتوريا و تزارهاي روس به شاهان قاجار هديه شده است.

---

شيراز؛ عمارت كلاه فرنگي


عمارت كلاه فرنگي شيراز به شكوه و بزرگي كاخ‌هاي صفويه يا حتي قاجاريه نيست و بلكه بازتابنده خلق و خوي ايلياتي و مردم‌داري صاحبش، كريم خان زند است. اين عمارت تاريخي كه ميان باغ نسبتا كوچكي در مركز شهر شيراز قرار گرفته، بازمانده باغ بزرگ‌تري به نام باغ نظر است كه در زمان زنديه، مركز حكومتي شيراز محسوب مي‌شد.

كريم خان در عمارت كلاه فرنگي كه به سبك عمارت هشت بهشت اصفهان به صورت هشت گوش ساخته شده است، سفيران خارجي را به حضور مي‌پذيرفت و از آنان پذيرايي مي‌كرد. حتي بعد از مرگ نيز، پيكر او را در همين عمارت به خاك سپردند اما آغا محمد خان قاجار به خاطر كينه‌اي كه از خاندان زنديه به دل داشت، همين كه به سلطنت رسيد، استخوان‌هاي او را از قبر خارج و در زير يكي از پلكان‌هاي كاخ گلستان تهران دفن كرد. اكنون عمارت كلاه فرنگي جايگاه موزه پارس است و آثار تاريخي و هنري متنوعي – از جمله مربوط به دوره زنديه – در آن به نمايش درآمده است.

---

اصفهان؛ كاخ چهلستون


كاخ چهلستون اصفهان پس از آن كه شاه عباس اول پايتخت سلسله صفويه را از قزوين به اصفهان منتقل كرد، ساخته شد. سپس به وسيله شاه عباس دوم و براي پذيرايي از مهمانان خارجي دربار توسعه پيدا كرد. اين كاخ به روزگار سلطنت شاه سلطان حسين، آخرين شاه صفويه دچار آتش سوزي شد و صدمات قابل توجهي ديد و پس از سقوط اين سلسله نيز حال و روز خوبي نداشت. اهميت كاخ چهلستون بيش از همه به سبب ديوارنگاره‌هاي آن است كه توسط بزرگ‌ترين هنرمندان عصر صفوي مانند رضا عباسي، محمد يوسف، محمد قاسم، معين مصور و افضل‌الحسيني كشيده شده‌اند.

بسياري از اين نقاشي‌ها در دوره قاجار جاي خود را به نقاشي‌هاي كم مايه قاجاري دادند اما در 70 سال گذشته كوشش بي وقفه‌اي صورت گرفته است تا نقاشي‌هاي صفوي را از زير گچ خارج و مرمت كنند. بعضي از تابلوهاي نقاشي بزرگ كاخ چهلستون مانند چالدران (نبرد شاه اسماعيل با عثماني‌ها) و جنگ كرنال (فتح هند به دست نادرشاه) از آثار دوره قاجار هستند.

---

كلات نادري؛ قصر خورشيد


نادرشاه افشار يكي از جنگاورترين مردان ايران و از نامدارترين چهره‌هاي جهان در جنگاوري و جهانگشايي است. او كسي است كه موفق شد هندوستان را تسخير كند و غنائم زيادي را از آن سرزمين به ايران بياورد. نادرشاه به خاطر روحيه ايلياتي و سرگرمي‌ دائم به جنگ، مانند ديگر شاهان ايران داراي پايتخت نبود اما در بعضي شهرها عماراتي را از خود بر جاي گذاشت؛ معروف‌ترين اين عمارات قصر خورشيد در شهر كوچك كلات نادري واقع در 168 كيلومتري شمال شرق مشهد است.

 آنچه اين كاخ را ميان بناهاي تاريخي ايران متمايز مي‌كند، گنبد استوانه‌اي شكل آن است كه از 66 نيم ستون سنگي تشكيل شده است. مي‌گويند قصر خورشيد خانه نادر بوده اما كتيبه گنبدخانه‌اش كه سوره نبأ را بر آن نوشته‌اند، عده‌اي را به اين باور رسانده كه قرار بوده است خانه ابدي نادر باشد.

اين خانه دنيايي يا ابدي رو به باغي دلگشا چهره مي‌‌گشايد، اما گويا سرداب‌هاي بزرگش جاي نگاهداري جواهرات سلطنتي و نيز بعضي زندانيان بوده است. قصر خورشيد به ياري هنرمنداني كه نادر از هند به ايران آورده بود، ساخته شد و به اين خاطر سنگ نگاره‌هاي ديواره بيروني آن حال و هوايي كاملا هندي دارد.